КАСПИЙДІҢ ОРТАША АЙЛЫҚ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ЖЫЛ АРАЛЫҚ ВАРИАЦИЯЛАРЫНЫҢ, СОНДАЙ-АҚ ОНЫҢ БАССЕЙНІНДЕГІ АТМОСФЕРАЛЫҚ ЖАУЫН-ШАШЫННЫҢ ҚОСЫНДЫЛАРЫНЫҢ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ҚАЗІРГІ КЛИМАТТЫҢ ЖЫЛЫНУЫНДАҒЫ ӨЗГЕРУІНІҢ БАЙЛАНЫСЫ

Article Sidebar

PDF (Русский)
##semicolon## Sep 30, 2024
##semicolon## https://doi.org/10.55764/2957-9856/2024-3-21-36.23
##semicolon##
Каспий теңізі, су бетінің деңгейі, жауын-шашын мөлшері, климаттың өзгеруі, болжау, маңыздылығы, тренд.

Main Article Content

Александр Холопцев
Н. Н. Зубов атындағы Мемлекеттік океанография институты
https://orcid.org/0000-0002-8293-0062
Жанар Наурозбаева
«География жəне су қауіпсіздігі институты» АҚ
https://orcid.org/0000-0002-5095-4238

Аңдатпа

Қазіргі кезеңде Каспий теңізінің су бетінің деңгейі тез төмендейді, бұл Каспий өңірінің барлық елдерінің халқы мен экономикасы үшін елеулі проблемалар туғызады. Сондықтан оның одан әрі өзгеруін болжау әдістерін жетілдіру гидрология, метеорология және экологияның өзекті мәселесі болып табылады. Каспий деңгейінің қазіргі төмендеуінің негізгі себептері оның су балансының құрамдас бөліктерінің антропогендік факторлар мен климаттық өзгерістерге әсері болып табылады. Бұл тепе-теңдіктің кіріс бөлігінің маңызды құрамдас бөлігі Каспий бассейніне түсетін жауын-шашын мөлшері болып табылады. Каспий деңгейін болжау үшін қолданылатын әдістердің бірі-бірнеше регрессиялық талдау. Оның көмегімен алынған болжамдардың негізділігі болашақта зерттелетін процесс пен олардың дамуы кезінде ескерілетін факторлар арасындағы байланыстардың маңыздылығына байланысты, олардың мониторингі қазіргі және өткен кезеңдерде жүзеге асырылды. Каспийдің орташа айлық фондық деңгейлерінің жыларалық вариацияларының статистикалық байланыстарының маңыздылығы оның бассейніндегі жауын-шашын сомаларының уақыт бойынша озық динамикасымен, сондай-ақ оның қазіргі климаттың жылыну кезеңіндегі өзгерістерімен бағаланды. Жауын-шашынның нақты деректер ретінде ERA 5 реанализі туралы ақпарат пайдаланылды. Деңгейлер туралы мәліметтер әдеби дереккөздерден алынған. 1979-2021 жылдары қарастырылып отырған байланыстардың маңыздылығы туралы қорытынды жауын-шашын мөлшерінің өзгеруі мамыр айына сәйкес келген жағдайда ғана 0,95-тен кем емес сенімділікпен сипатталғаны анықталды. Зерттелетін процесс пен осы фактор арасындағы уақыт ауысуы 0-ден 36 айға дейін ұлғайған сайын олардың корреляциясы оң және маңызды болып қалады, бірақ біршама төмендеді. Қазіргі климаттың жылыну кезеңінде анықталған байланыс төмендеді, бұл оның жақын болашақта да маңыздылығына күмәндануға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, Каспий бассейнінің учаскелері анықталды, олар үшін сол кезеңде қаралатын байланыстар, керісінше, жоғарлады. Бұдан шығатыны, болашақта олар маңызды болып қалатын сценарийді орындау ықтималдығы басқа сценарийлердің ықтималдығынан жоғары. Сондықтан анықталған байланыстарды Каспийдің орта деңгейінің өзгеруін болжау кезінде ескерген жөн.

Article Details

Журналдың саны
№ 3 (2024): География және су ресурстары
Бөлім
Гидрология және су шаруашылығы
##submission.authorBiographies##

##submission.authorWithAffiliation##

 Г.ғ.д. (Н. Н. Зубов атындағы Мемлекеттік океанография институты, Севастополь, Ресей Федерациясы; kholoptsev@mail.ru)

##submission.authorWithAffiliation##

PhD, аймақтық климаттың өзгеруі зертханасының меңгерушісі (АҚ «География және су қауіпсіздігі институты», Алматы, Қазақстан; naurozbaeva.zhanar@mail.ru)

##submission.citations##

Стеблев И. В., Пивоварова Ж. Ф., Смоляков Б. С., Неделькина С. В. Биогеосистемы лесов и вод России. - М.: Наука, 1993. - 344 с.

Страхов В. В., Писаренко А. И., Борисов В. А. Леса мира и России // Использование и охрана природных ресурсов России. - М., - 2001. - № 9. - С. 49-63.

Тишков А. А. Биосферные функции природных экосистем России. − М.: Наука, 2005. - 309 с.

Бухарицин П. И., Болдырев Б. Ю., Новиков В. И. Комплексная система гидрометеорологического обеспечения безопасности мореплавания, портов и транспортных комплексов на Каспийском море. − Астрахань, 2014. - 319 с.

Гидрометеорология и гидрохимия морей. Том VI. Каспийское море. Гидрометеорологические условия. − СПб.: Гидрометеоиздат, 1992. - Вып. 1. - 359 с.

Водный баланс и колебания уровня Каспийского моря. Моделирование и прогноз. /Под.ред. Нестерова Е. С. ‒ М.: Триада ЛТД, - 2016. – 378 с.

Ивкина Н. И., Терехов А. Г., Наурозбаева Ж. К. Колебания уровня Каспийского моря и диагностика современных изменений положения береговой линии по спутниковым данным LANDSAT периода 2005-2015 годов // Гидрометеорология и экология. - 2015. - № 2. - С. 89-99.

Каплин П. А., Селиванов А. О. Изменения уровня морей России и развитие берегов: прошлое, настоящее, будущее / П. А. Каплин,. – Москва: ГЕОС, 1999. – 299 с.

Малинин В. Н., Гордеева С. М. Уровень Каспийского моря как индикатор крупномасштабного влагообмена в системе «океан—атмосфера—суша» // Труды Карельского научного центра РАН. - 2020. - № 4. - С. 5-20. doi: 10.17076/lim1156

Малинин В. Н. Грозит ли Каспию судьба Арала? // Гидрометеорология и экология, - 2022. - № 69. - С. 746-760. doi: 10.33933/2713-3001-2022-69-746-760

Холопцев А. В., Никифорова М. П. Солнечная активность и прогнозы физико-географических процессов // LAP LAMBERT Academic Pablishing, 2013. - 333 p.

Восьмое национальное сообщение и Пятый оценочный доклад Республики Казахстан Рамочной конвенции ООН об изменении климата. – Астана, 2022. – 493 с.

Официальный сайт Координационного комитета по гидрометеорологии и мониторингу загрязнения Каспийского моря (КАСПКОМ) http://www.caspcom.com/index.php?razd=main&lang=1

Официальный сайт РГП «Казгидромет» https://www.kazhydromet.kz/ru/kaspiyskoe-more/kaspiyskoe-more

Шлямин Б. А. Каспийское море. - М.: Географгиз, 1954. - 128 с.

Берг Л. С. Географические зоны Советского Союза, - М, 1947. - Т. 1. изд. 3.; М., 1952. - Т. 2. - 397 с.

Ермаков В. Б. Многолетние изменения уровня Каспийского моря и современные варианты их прогнозирования // Известия РАН. Серия географическая, 2023. - Т. 87. - № 6 - С. 930-940. DOI: 10.31857/S2587556623060067

Тужилкин В. С., Косарев А. Н., Архипкин В. С., Никонова Р. Е. Многолетняя изменчивость гидрологического режима Каспийского моря в связи с вариациями климата // Вестник МГУ. Серия 5. География. - 2011. - № 2. - С. 62-71.

Лобанов В. А., Наурозбаева Ж. К. Влияние изменения климата на ледовый режим Северного Каспия. – СПб: РГГМУ, 2021. – 140 С. http://elib.rshu.ru/files_books/pdf/rid_f9fc95690a374fa38903ed7cdd3be28b.pdf

Медеу А. Р., Мальковский И. М., Толеубаев Л. С., Алимкулов С. К. Водная безопасность Республики Казахстан: проблемы устойчивого водообеспечения. – Алматы, 2015. – 582 с.

Kholoptsev A. V., Naurozbayeva Zh. K. (2022). The Northern Caspian Levels and Its Ice Regime Changing During Current Climate Warming. In: Karev, V.I. (eds) Physical and Mathematical Modeling of Earth and Environment Processes. Springer Proceedings in Earth and Environmental Sciences. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-99504-1_15 1st ed. 2022. - 337 p. https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-030-99504-1

Zhanar Naurozbayeva, Aziza Baubekova, Anastasia Kvasha, Vladimir Lobanov, Bjorn Kløve & Ali Torabi Haghighi (2023) Determining factors for changes in the ice regime of the Caspian Sea, International Journal of Water Resources Development. DOI: 10.1080/07900627.2023.2231099 https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/07900627.2023.2231099?tab=permissions&scroll=top&role=tab

Arpe K. Leroy S. The Caspian Sea level forced by the atmospheric circulation, as observed and modeled // Quaternary International. - 2007. - V. 173-174. - P. 144-152.

Roshan G., Moghbel M., Grab S. Modeling Caspian Sea water level oscillations under different scenarios of increasing atmospheric carbon dioxide concentrations // Journal of Environmental Health Science and Engineering. – 2012. - V. 9.

Prange, M., Wilke, T. & Wesselingh, F.P. The other side of sea level change. Commun Earth Environ 1, 69 (2020). https://doi.org/10.1038/s43247-020-00075-6

Renssen H., Longhead B. C., Aerts J. C., de Moel H., Ward P. J. Kwadijk J.C.J. Simulating long-term Caspian Sea level changes; the impact of Holocene and future climate conditions // Earth and Planetary Science Letters. - 2007. - V. 261. - P. 685-693.

Добровольский С. Г. Изменения климата и составляющих водного баланса // Актуальные проблемы водообеспечения. – Москва: Наука, 2003. – С. 119–130.

Дрейпер Н., Смит Г. Прикладной регрессионный анализ. - М.: Диалектика, 2017. - 912 с.

Клиге Р. К. Современные изменения уровня Мирового океана // Уровень берега и дно океана. – М.: Наука, 1978. – С. 136-180.

Copernicus Climate Change Service [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://climate.copernicus.eu/

Hersbach H., Dee D. ERA5 reanalysis is in production // ECMWF Newsletter. - 2016. - Vol. 147. - P. 7.

Hersbach, H., Bell, B., Berrisford, P., Hirahara, S., Horányi, А., Муньос-Сабатер, Дж., Николас, Дж., Пьюби, К., Раду, Р., Шеперс, Д., Симмонс, А., Соци, К., Абдалла, С., Абеллан, X., Бальзамо, Г., Бехтольд, П., Биавати, Г., Бидло, Дж., Бонавита, М., Де Кьяра, Г., Дальгрен, П., Ди, Д., Диамантакис, М., Драгани, Р. , Флемминг, Дж., Форбс, Р., Фуэнтес, М., Гир, А., Хаймбергер, Л., Хили, С., Хоган, Р.Дж., Холм, Е.А., Янискова, М., Кили, С., Лалоо , П., Лопес, П., Радноти, Г., Росней, П.Д., Розум, И., Вамборг, Ф., Вильом, С., Тепо, Ж.-Н., 2020: The ERA5 глобальный реанализ. QJR Meteorol Soc. [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://doi.org/10.1002/qj.3803

Hoffmann L., Günther G., Li D., Stein O. et al. From ERA-Interim to ERA5: the considerable impact of ECMWF’s next-generation reanalysis on Lagrangian transport simulations // Atm. Chem. Phys. - 2019. - Vol. 19. - P. 3097-3124.

Второй оценочный доклад Росгидромета об изменениях климата и их последствиях на территории Российской Федерации. – М.: Изд-во Росгидромета, 2014. – 1009 с.

Climate Change: The Physical Science Basis. (2013) [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/lncs, last accessed 2016/11/21.

Банк данных об изменениях метеоусловий в различных регионах мира [Электронный ресурс]. Режим доступа: tutiempo.net/climate/.

База данных Результаты реанализа ERA5 hourly data on pressure levels from 1979 to present. [Электронный ресурс]. Режим доступа: https://cds.climate.copernicus.eu/cdsapp#!/dataset/reanalysis-era5-pressure-levels?tab=form DOI: 10.24381/cds.bd0915c6

Карта бассейна Каспийского моря [Электронный ресурс]. Режим доступа:

https://in.pinterest.com/pin/496944140130137104/?amp_client_id=CLIENT_ID%28_%29&mweb_unauth_id=&from_amp_pin_page=true

Официальный сайт Единая государственная система информации об обстановке в Мировом океане. http://portal.esimo.ru/portal/portal/esimo-user/opermodule;jsessionid=60B449834441F8F87F2C3327E8DCBECC

Анисимов О. А., Жильцова Е. Л. Об оценках изменений климата регионов России в XX и начале XXI веков по данным наблюдений. Метеорология и гидрология. - 2012. - № 6. - С. 95–107.

Григорьев А. А. Закономерности строения и развития географической среды: Избранные теоретические работы. - М., 1966. - 382 с.

Опасные природные явления юга России/ Под ред. проф. Л.Н. Карлина. СПБ: изд-во ВВМ, 2006. - 216 с.

Elguindi N, Giorgi F. Simulating multi-decadal variability of Caspian Sea level changes using regional climate model outputs // Climate Dynamics. - 2006. - V. 26. - P. 167-181.

Kislov A. V., Panin A., Toropov P. A. Current status and palaeostages of the Caspian Sea as a potential evaluation tool for climate model simulations // Quaternary International. - 2014. - V. 345. - P. 48-55. doi: 10.1016/j.quaint.2014.05.014.