ЖАЙЫҚ-КАСПИЙ СУ ШАРУАШЫЛЫҒЫ БАССЕЙНІНДЕ (АЛАБЫНДА) ҚАЛЫПТАСАТЫН НЕГІЗГІ ӨЗЕНДЕР АҒЫНЫНЫҢ КӨПЖЫЛДЫҚ ӨЗГЕРУ ҮРДІСТЕРІ
Article Sidebar
Main Article Content
Аңдатпа
Жайық-Каспий су шаруашылығы алабының негізгі өзендер ағындысының тенденциясына бағытталған зерттеулер жүргізілді. Көпжылдық кезеңдегі өзен ағындысының орташа жылдық динамикасы, олардың 5 жылдық жылжымалы орташалануы, ауа температурасы мен жауын-шашын мәндерінің өзен ағындысымен бірлескен кестелері, сондай-ақ сипатты (ең жоғары, қысқы және ашық арна жағдайындағы ең төменгі) су өтімдерінің көпжылдық динамикасы қарастырылды. Зерттеудің нәтижесі бойынша екі кезең анықталды: 1940 жылдан 1973 жылға дейін (шартты-табиғи) және 1974 жылдан 2020 жылға дейін (заманауи). Екі кезеңде де ауа температурасының жоғарылау фонында ағындының азаю тенденциясы байқалады, жауын-шашын тенденциялары әртүрлі сипатқа ие. 1970 жылдан бастап жылдық ағындының тербеліс амплитудасының төмендеуі, 2000 жылдардан бастап - тербеліс амплитудасы мен максималды су өтімдері мәндерінің төмендеуі қатар көрініс берді. Ең төменгі жазғы-күзгі және қысқы су өтімі мәндерінде, керісінше, 1980 ж. соңы - 1990 ж. басында өсу тенденциясы орын алды. Кіші өзендер мен уақытша тоғандарда жазғы-күзгі және қысқы кезеңдерде - ағындының максималды сарқылу кезеңі айқын байқалады, бұл кезеңге кеуіп кету және қату (нөлдік ағынды) құбылыстары тән.
Article Details
##submission.citations##
Piao S., Ciais P., Huang Y., Shen Z., Peng S., Li J., Zhou L., Liu H., Ma Y., Ding Y. et al. The impacts of climate change on water resources and agriculture in China // Nature. 2010. − № 467. − P. 43-51.
Schneider C., Laize C. L. R., Acreman C., Florke V. How Will Climate Change Modify River Flow Regimes in Europe? // Hydrol. Earth Syst. Sci. 2013. – Vol. 17, № 1. − P. 325-339.
IPCC, 2013: Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Сontribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change / Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, 2013. – P. 78-409.
Yao J. Q., Yang Q., Mao W. Y., Xu X. B., Liu Z. H. Evaluation of the impacts of climate change and human activities on the hydrological environment in Central Asia // J. Glaciol. Geocryol. 2016. − № 38. − P. 222-230.
Kunkel K. E., Pielke R. A., Changon S. A. Temporal Fluctuations in Weather and Climate Extremes That Cause Economic and Human Health Impacts: a Review // Bull. Am. Meteorol. Soc. 1999. − P. 1077-1098.
Бубин М. Н., Рассказова Н. С. Ритмичность многолетних колебаний стока рек как интегральный показатель изменчивости климата (на примере Урала). – Томск: Изд-во Томского политехнического университета, 2013. – 279 с.
Водные ресурсы Казахстана: оценка, прогноз, управление. Ресурсы речного стока Казахстана. Возобновляемые ресурсы поверхностных вод Западного, Северного, Центрального и Восточного Казахстана / Под науч. ред. Р. И. Гальперина. – Алматы, 2012. – Т. VII, кн. 1. – 684 с.
Давлетгалиев С. К., Медеу Н. Н. Сценарные прогнозы ресурсов стока рек Жайык-Каспийского бассейна по отдельным участкам // Вестник КазНУ. - 2017. − № 2(45). − С. 28-40.
Гидрологический ежегодник. Л.: Гидрометеоиздат, 1948-1982. - Т. 4, вып. 8-9.
Ресурсы поверхностных вод СССР. Нижнее Поволжье и Западный Казахстан. Урало-Эмбинский район. – Л.: Гидрометеоиздат, 1970. – Т. 12, вып. 2. – 511 с.
Государственный водный кадастр. Ресурсы поверхностных и подземных вод, их использование и качество: Ежегодное издание. - СПб.; М. - 1981-2014.
Государственный водный кадастр. Ежегодные данные о режиме и ресурсах поверхностных вод суши. - Алматы, 2000-2016. - Ч. 1, вып. 4.
Метеорологическая и гидрологическая базы данных [Электронный ресурс]. – URL: https://www.kazhydromet.kz/meteo_db (дата обращения: 10.11.2023).
Поляк И. И. Численные методы анализа наблюдений. – Л.: Гидрометеоиздат, 1975. – 211 с.
Поляк И. И. Методы анализа случайных процессов и полей в климатологии. – Л.: Гидрометеоиздат, 1979. – 255 с.
Сикан А. В. Методы статистической обработки гидрометеорологической информации. – СПб.: Изд. РГГМУ, 2007. – 279 с.
Бронштейн И. Н., Семендяев К. А. Справочник по математике: для инженеров и учащихся вузов / Изд. 13-е, испр. – М.: Наука, 1986. – 544 с.
Заявление ВМО о состоянии глобального климата в 2004 г. / ВMO. – Женева: Издательство ВМО, 2005. – №983. – 14 с. [Электронный ресурс]. – URL: http://legacy-ipk.meteorf.ru/images/stories/literatura/wmo/983.pdf (дата обращения: 20.11.2023).
Ежегодный бюллетень мониторинга состояния и изменения климата Казахстана: 2021 г. – Астана: НИЦ РГП «Казгидромет», 2022. [Электронный ресурс]. – URL: https://www.kazhydromet.kz/ru/klimat/ezhegodnyy-byulleten-monitoringa-sostoyaniya-i-izmeneniya-klimata-kazahstana (дата обращения: 10.12.2023).
Восьмое национальное Сообщение и пятый двухгодичный Доклад Республики Казахстан Рамочной Конвенции ООН об изменении климата. – Астана, 2022. – 491 с.
Обзор об особенностях климата на территории Казахстана 2022 год. – Астана: РГП «Казгидромет», 2023. – 40 с.
Бажиева А. М., Турсунова А. А. Временные закономерности колебаний речного стока Западного Казахстана // Гидрометеорология и экология. - 2012. – №3 - С. 116 - 124.
Магрицкий Д. В., Кенжебаева А. Ж., Сивохип Ж. Т., Павлейчик В. М. Научно-прикладное изучение стока рек в бассейне Урала в ХХ в. – начале ХХІ в. Часть 2. Трансграничное водопользование и водный режим устья Урала // Вопросы степеведения. – 2023. – № 2. – С. 17-42.