ІЛЕ АЛАТАУ ТАУЛАРЫНДАҒЫ ҚАР КӨШКІНІ ЖӘНЕ ҚАРЛЫ-МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАР ТУРАЛЫ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ МӘЛІМЕТТЕРДІ СТАТИСТИКАЛЫҚ ТАЛДАУ
Article Sidebar
Main Article Content
Аңдатпа
Алматы іргесіндегі қар көшкіні бекеттерінде жүргізілген ұзақ мерзімді бақылаулар негізінде 1966 жылдан бері 5 мыңнан астам қар көшкіні тіркелген. Мәліметтерді статистикалық талдаудан кейін көшкіндердің негізгі сипаттамалары анықталып, қар және метеорологиялық жағдайларға талдау жасалды. Қар көшкіндерінің орташа көлемі 4 мың м3 құрайды, бірақ бұл көрсеткіш параметрлік емес таралу заңына байланысты бұрмаланған. Қар көшкіні көлемінің орташа мәні 750-800 м3 құрайды. Жоғарғы және төменгі квартилдар шегінде 50% жағдайлар 250-2500 м3 құрайды. 30 мың м3-ден асатын апатты қар көшкіні жағдайлардың 3%-ын, ал 100 мың м3-тен астамы 0,3%-ын ғана құрайды. Қар көшкіні қаупі кезеңіндегі типтік ауа райы жағдайлары: беткейлерде қардың биіктігі 80-90 см, метеорологиялық учаскеде 50-60 см, жауын-шашын мөлшері 15-19 мм, қардың өсуі 25-30 см көшкіннің пайда болуына ықпал етті беткейлердегі қар жамылғысының биіктігі, жауатын жауын-шашын мөлшері, қар жамылғысының ұлғаюы, ауаның максималды температурасы. Спирменнің корреляциялық коэффициенттері қате ықтималдығы (p-деңгейі) 0,01-ден төмен стандартты 5% маңыздылық деңгейінде (a-деңгейінде) осы параметрлер үшін статистикалық маңызды болып табылды. Факторлық талдау нәтижелері қар көшкініне болжаушылардың үш тобы әсер ететінін көрсетті: қардың қалыңдығы, жауын-шашын мен қардың өсуі, температуралық жағдайлар. Қотырбұлақ шатқалындағы индикаторлық қар көшкінін талдауы көктемде Іле Алатауында қар көшкінінің түсуіне тән жағдайларды көрсетті – ауа райы учаскесінде қардың биіктігі 50 см, жауын-шашын мөлшері 53 мм, қардың ұлғаюы 28 см 5% маңыздылық деңгейі бойынша статистикалық маңызды болып шықты. Кейбір деректердің стандартты қателері ұсынылған 10% шегінде болды, бұл нәтижелердің сенімділігін көрсетеді.
Article Details
##submission.citations##
Северский И. В., Благовещенский В. П. Лавиноопасные районы Казахстана. –Алма-Ата: Изд-во «Наука», 1990. – 172 с.
Жданов В. В. Основы лавинной безопасности. –Алматы, 2021. – 192 с.
Северский И. В., Благовещенский В. П. Оценка лавинной опасности горной территории. –Алма-Ата: Изд-во «Наука», 1983. –220 с.
Божинский А. Н., Лосев К. С. Основы лавиноведения. –Ленинград, 1987. – 280 с.
Северский И. В., Благовещенский В. П. Опыт картирования лавинной опасности территории северных склонов Заилийского и Джунгарского Алатау.// – Снежные лавины и ледники Казахстана. –Алма-Ата: Наука, 1977. – С. 23–28.
Практическое пособие по прогнозированию лавинной опасности в Казахстане / Под ред. Е. И. Колесникова. –Алматы: РГП «Казгидромет», 2005. – 262 с.
Северский И. В. Снежные лавины Заилийского и Джунгарского Алатау. – Алма-Ата: Изд-во «Наука», 1978. – 255 с.
Кондрашов И. В. Прогноз лавин и некоторых характеристик снежности в горах Казахстана. – Ленинград: Гидрометеоиздат, 1991. – 98 с.
Medeu A., Blagovechshenskiy V., Gulyayeva Т., Zhdanov V., Ranova S. Interannual Variability of Snowiness and Avalanche Activity in the Ile Alatau Ridge, Northern Tien Shan // – Water. 2022. – № 14. – Р. 2936. https://doi.org/10.3390/w14182936.
Medeu A. R., Blagoveshchenskii V. P., Zhdanov V. V., Ranova S. U. Application of Mathematical Statistics to Assess the Avalanche Danger Level in the Ile Alatau Mountains // Meteorologiya i Gidrologiya. – 2022. – №. 7.P. 34–45. https://doi:10.3103/S1068373922070056
Blagovechshenskiy V., Medeu A., Gulyayeva Т., Zhdanov V., Ranova S., Kamalbekova A., Aldabergen U. Application of Artificial Intelligence in the Assessment and Forecast of Avalanche Danger in the Ile Alatau Ridge. // Water. – 2023. – № 15, Issue 7. – Р. 1438 https://doi.org/10.3390/w15071438.
Kuksova N. E., Toropov P. A., Oleinikov A. D. Meteorological conditions of extreme avalanche formation in the Caucasus Mountains (according to observations and reanalysis) // Ice and Snow. 2021. – № 61 (3). – P. 377–390. doi: 10.31857/S2076673421030095.
Oleinikov A. D., Volodicheva N. A. Winters of avalanche maximum in the Greater Caucasus for the period of instrumental observations (1968–2016) // Ice and Snow. – 2020. – № 60 (4). – P. 521–532. doi:10.31857/S2076673420040057.
Олейников А. Д., Володичева Н. А., Бояршинов А. В. Снежность зим и лавинная деятельность на Большом Кавказе за период инструментальных наблюдений // МГИ. – 2000. – Вып.88. – С. 74–83.
Сайт Иле Алатауского национального парка. URL:http://en.ile-alatau.kz/ [Электрон. ресурс]. (Дата обращения 01.03.2024).
Климат Алматы Под ред. Ахмеджанова Х. А., Швер Ц. А. – Ленинград: Гидрометеоиздат, 1985. – 266 с.
Государственный климатический кадастр РГП «Казгидромет». URL: https://meteo.kazhydromet.kz/climate_kadastr/ [Электрон. ресурс]. (Дата обращения 01.03.2024).
Северский И. В., Благовещенский В. П. и др. Снежный покров и лавины Тянь-Таня. – Алматы, 2006. – 184 с.
Бекенов К. А., Касенов М. К. Селевая безопасность: 50 лет деятельности Казселезащиты: итоги, эффективность, перспективы. 1973-2023 гг. – Алматы: Zialy bacpasy, 2023. – 208 с.
Сайт представительства фирмы StatSoft Russia. URL: http://www.statsoft.ru [Электрон. ресурс]. (Дата обращения 01.03.2024).
Боровиков В. П. Популярное введение в современный анализ данных и машинное обучение на Statistica. –Москва: Изд-во «Горячая линия – Телеком», 2018. – 354 с.
Стукач О. В. Программный комплекс «Statistica» в решении задач управления качеством: Учебное пособие. –Томск: из-во Томского политехнического университета, 2011. – 163 с.
Руководство по специализированному обслуживанию экономики климатической информацией, продукцией и услугами / Под ред. Н. В. Кобышевой. – CПб., 2008. – 336 с.
А. В. Аргучинцева. – Методы статистической обработки и анализа гидрометеорологических наблюдений: учеб. пособие /Иркутск: Иркут. гос. ун-т, 2007. – 105 с.
Чернышева Л. С., Платонова В. А. Расчет и интерпретация основных климатических показателей отдельных метеорологических величин / Уч.-метод. пособие. – Владивосток: Изд-во Дальневост. ун-та, 2009. – 88 с.
Метеорологическая база данных РГП «Казгидромет». URL: https://meteo.kazhydromet.kz/database_meteo/ [Электрон. ресурс]. (Дата обращения 01.03.2024).
Сайт Министерства по чрезвычайным ситуациям РК. URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/emer/press/article/1?lang=ru [Электрон. ресурс]. (Дата обращения 01.03.2024).
Материалы ежегодных наблюдений за снежным покровом и осадками в горах / под ред. Боева Ю. С. . – Алмата-Ата РГП «Казгидромет», 1953-2022 г.
Технические отчеты СЛС «Шымбулак» и «БАО» за 1966-2022 гг. Составители: Кондрашов И. В., Тыналин О. Ж., Берман О. А. Бумажный архив РГП «Казгидромет».
Кадастр лавин СССР. Т. 1-20. –Л.: Гидрометеоиздат, 1984-1991 г.
Акимов В., Новиков В., Радаев Н. Природные и техногенные чрезвычайные ситуации: опасности, угрозы, риски. –Москва: ЗАО ФИД «Деловой экспресс», 2001. – 324 с.
Атлас природных и техногенных опасностей и рисков чрезвычайных ситуаций в Республике Казахстан / Под ред. Медеу А.Р. – Алматы, 2010.
Глазовская Т. Г., Трошкина Е. С. Влияние глобального изменения климата на лавинный режим на территории бывшего Советского Союза // МГИ. 1998. – № 84. – С. 88–91.
Селиверстов Ю. Г., Глазовская Т. Г., Шныпарков А. Л. Сценарий изменения лавинной деятельности на европейской части России в XXI веке // Сб. докладов III междунар. конф. ≪Лавины и смежные вопросы≫. – Кировск, Россия, 4–8 сентября, 2006. Кировск: ООО Апатит-Медиа Апатиты, 2007. – C. 201–207.
Черноус П. А. Государственное регулирование оценивания лавинной опасности в России // Гидросфера. Опасные процессы и явления. – 2020. – Т. 2. – № 3. – С. 295-304.